امام زید بن علی بن الحسین(ع)2 - بشنو این نی چون حکایت می کند

»» امام زید بن علی بن الحسین(ع)2
2. ابن الوزیر، ابن الامیر و شوکانی
محمد بن ابراهیم الوزیر (775ـ840) معروف به ابن‏الوزیر روند نزدیکی به اهل سنت را شتاب بخشید و آن را تقویت کرد،172 تا آن‏جا که نویسنده متعصب مسألة التقریب در پوست خود نمی‏گنجد و از ابن الوزیر نقل می‏کند که مذهب زیدیان معتزلی که همان زیدیان حقیقی‏اند رضایت به صحابه است.173 کتاب مشهور او که دربرگیرنده نظرات او است، العواصم و القواصم فی الذبّ عن سنّة ابی‏القاسم نام دارد که در نُه جلد به چاپ رسیده است.
محمد بن اسماعیل الامیر الصنعانی (1099ـ1182) معروف به ابن الامیر شخصیت دیگر این جریان است که همزمان با ظهور وهابیت آنان را تأیید و نظراتی نزدیک به اهل سنت ارائه کرد و درگیری‏های او با عالمان زیدیه شدت گرفت.174 با این همه، نکته مهم در تاریخ زندگی او بازگشت وی از این تفکر و به نوعی توبه اوست که مورد توجه و بحث معاصران زیدیه واقع شده است. ابن‏الامیر همچنین در ردّ اتهام ناصبی بودنِ خود کتابی نوشته است، به نام التحفة العلویّة که به چاپ رسیده است.
محمد بن علی شوکانی (1173ـ1250)175 دارای منصب قضاوت176 و صاحب تألیفات و کتب مشهوری همچون نیل الاوطار و السیل الجرار177 آخرین شخصیت برجسته این جریان است. او نیز کتاب مشهورش العقد الثمین فی اثبات وصیة امیرالمؤمنین را در ردّ اتهام عدم التزام به مبانی زیدیه و تشیع نوشته است.
روشنفکران یمن از سه نام‏برده اخیر به عنوان سرمداران حرکت نوگرایی و نماد اصلاح‏طلبی از درون زیدیه نام می‏برند، که به موازات مصلحان خارجی چون سید جمال و... در تحول و تحرک جامعه معاصر یمن نقش داشته‏اند.178
به‏طور خلاصه، اهم اعتقادات و نقاط مورد تأکید این جریان که به تدریج و در طول چندین قرن شکل گرفته است و امروز نیز با تحولاتی که بررسی آن مجالی دیگر می‏طلبد، در میان زیدیه بیش از گذشته به فعالیت خود ادامه می‏دهد و پیروانی دارد، عبارت است از: 1. عدم حصر امامت در اولاد فاطمه(س) و اکتفا به حصر آن در قریش؛179 2. عدم اشتراط اکملیت و افضلیت در امام و کفایت وجود اجتهاد؛180 3. عدم جواز خروج و شورش مادامی که کفر آشکار و ترک واجبی چون نماز از حاکمان دیده نشود؛181 4. استفاده‏های فقهی نزدیک به مشرب اهل سنت و از منابع آنان.182 نزدیکی این جریان به اهل سنت نیز تا بدان پایه است که برخی معتقدند آنان دیگر زیدی محسوب نمی‏شوند و از اهل سنت به حساب می‏آیند.183
کتاب‏نامه
1. ابن‏الاثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن ابوالکرم الشیبانی: الکامل فی التاریخ، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408 ق/ 1983م.
2. ابن‏خلدون، عبدالرحمن بن محمد: مقدمه، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
3. ابن‏عساکر، الحافظ ابوالقاسم علی بن الحسن بن هبة اللّه بن عبداللّه الشافعی: تاریخ مدینة دمشق (80جلد)، دارالفکر، بیروت، 1416ق / 1996م.
4. ابن‏مرتضی، امام احمد بن یحیی: البحر الزخار (6جلد)، دارالحکمة الیمانیة، صنعا، چاپ دوم، 1409ق / 1988م.
5. ابوزهره، محمد: الامام زید حیاته و عصره، آراؤه و فقه، دارالندوة الجدیدة، بیروت، 1973م.
6. اسماعیل، محمود: الادارسة، حقائق جدیدة، مکتبة مدبولی، قاهرة، 1411ق / 1991م.
7. اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل: مقالات الاسلامیین، تصحیح هلموت ریتر، جمعیة المستشرقین الالمانیة، چاپ سوم، 1400ق / 1980م.
8. اطروش، ناصر الحق حسن بن علی: البساط، مکتبة التراث الاسلامی، صعدة، 1418ق / 1997م.
9. افندی الاصبهانی، میرزا عبداللّه: ریاض العلماء وحیاض الفضلاء (6 جلد)، مطبعة الخیام، قم، 1401ق.
10. اکوع، قاضی اسماعیل بن علی: الزیدیة نشاتها و معتقداتها، دارالفکر، دمشق، چاپ سوم، 1418ق /1997م.
11. امین، السید محسن: اعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، 1403ق / 1983م.
12. حاتم، نوری: زید بن علی و مشروعیة الثورة عند اهل‏البیت، الغدیر للدراسات والنشر، بیروت، چاپ دوم، 1416 ق/ 1995م.
13. حداد، محمد یحیی: تاریخ الیمن السیاسی، دارالتنویر، بیروت، چاپ چهارم، 1407ق / 1986م.
14. حسنی، امام یحیی بن الحسین بن هارون: الافادة فی تاریخ ائمه الزیدیة، تحقیق محمد یحیی سالم عزان، دارالحکمة الیمانیة، صنعا، 1417ق / 1996م.
15. خضیری احمد، حسن: قیام الدولة الزیدیة فی الیمن (284ـ298)، مکتبة مدبولی، قاهرة، 1996م.
16. دفتری، فرهاد: تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‏ای، نشر فروزان، تهران، چاپ دوم، 1376ش.
17. رازی، احمد بن سهل: اخبار فخ، دارالقرب الاسلامی، بیروت، 1995م.
18. زید، علی محمد، معتزلة الیمن «دولة الهادی وفکره»، دارالعودة، بیروت، 1981م.
19. زین، محمد حسین: الشیعة فی التاریخ، مطبعة العرفان، صیدا، چاپ دوم، 1357ق / 1938م.
20. سماوی، امام محمد بن صالح بن هارون: الغطمطم الزخار (6 جلد)، تحقیق محمد یحیی سالم عزان، مطابع الشرکة الموارد الصناعیة الاردنیة، عمان، 1415ق / 1994م.
21. شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم بن ابوبکر احمد: الملل والنحل، دار صعب، بیروت، 1406ق / 1986م.
22. شیخ مفید: اوائل المقالات، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، مصنفات الشیخ المفید، جلد چهارم، 1413ق.
23. صبحی، احمد محمود: الزیدیة، دارالنهضة العربیة، بیروت، چاپ سوم، 1411ق / 1991م.
24. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر: تاریخ الامم والملوک (تاریخ الطبری) (8 جلد)، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، چاپ چهارم، 1403ق / 1983م.
25. عبدالقاهر البغدادی: الفرق بین الفرق، المکتبة العصریة، بیروت، 1419ق / 1998م.
26. علی، صادق عبده: الحرکات السیاسیة والاجتماعیة فی الیمن (1918ـ1967)، دارالفکر، دمشق، چاپ دوم، 1407ق / 1987م.
27. عمرجی، احمد شوقی ابراهیم: الحیاة السیاسیة والفکریة للزیدیة فی المشرق الاسلامی (365ـ132)، مکتبة مدبولی، قاهرة، 2000م.
28. غُلیس، اشواق احمد مهدی: التجدید فی فکر الامامة عند الزیدیة، مکتبة مدبولی، القاهرة، 1417ق / 1997م.
29. قفاری، ناصر بن عبداللّه بن علی: مسألة التقریب بین اهل السنة والشیعة (2جلد)، دارطیبة، ریاض، چاپ پنجم، 1418ق.
30. لین بل، استانل و دیگران: تاریخ دولت‏های اسلامی و خاندان‏های حکومتگر، ترجمه صادق سجادی، نشر تاریخ ایران، 1363ش.
31. مادلونگ، ویلفرد (تحقیق): اخبار ائمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، المعهد الالمانی للابحاث الشرقیة، بیروت، 1987م.
32. ماکرو، اریک: الیمن والغرب (1571ـ1962)، ترجمه حسین بن عبداللّه العمری، دارالفکر، دمشق، چاپ دوم، 1407ق/ 1987م.
33. مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی: مروج الذهب و معادن الجوهر (4جلد)، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1411ق / 1991م.
34. مؤیدی، مجدالدین بن محمد بن منصور: التحف فی شرح الزلف، مکتبة بدر، صنعا، چاپ سوم، 1417ق / 1997م.
35. نوبختی، حسن بن موسی: فرق الشیعة، دارالاضواء، بیروت، چاپ دوم، 1404ق/ 1984م.
36. نومسوک، عبداللّه: منهج الامام الشوکانی فی العقیدة (2 جلد)، مؤسسة الرسالة، بیروت، چاپ دوم، 1414ق / 1994م.
37. یمنی، ابومحمد: عقائد الثلاث والسبعین فرقة (2 جلد)، مکتبة العلوم والحکمة، المدینة المنورة، 1414ق.

پاورقیها:

«و کانت الامامیة و الزیدیة فی بدء امرهما حزبا واحدا ثم اختلفا و السبب فی اختلافهما لم‏یکن اصلا من اصول الدین و انما کان حول الامامة» (الحیاة السیاسیة، ص24 و 228).

100. همان، ص595.

164. دلایل شکست قیام را ببینید در: الحرکات السیاسیة، ص118.

152. امام قاسم بن محمد بن علی تالیفی پربار و مشهور دارد به نام الاعتصام بحبل الله المتین، که در 5 جلد به چاپ رسیده است.

145. احمد بن سعدالدین المسوری (متوفای 1079ق) در رساله المنقذة آورده: «آنچه در (صحاح سته) آمده، همگی دروغ و غیرقابل استدلال است». (الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص33).

120. منطقه‏ای در نزدیکی میقات ذی الحلیفة در مدینه (الافادة، ص127).

141. امام هادی نص پیامبر بر علی(ع) را (همانند امام قاسم) نص جلی و بر حسن و حسین(ع) بدون آن که تصریح کند نص خفی (الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنة؛ الحسن و الحسین امامان قاما او قعدا و...) می‏داند (معتزلة الیمن، ص186).

127. التجدید، 65ـ67.

103. الکامل، ج5، ص58 و 106. تا این سال فرزندان ناصر و پس از آنان قاسم بن الحسن بر طبرستان حکومت کرد و در این سال، قاسم را اسفار کشت و بر طبرستان تسلط یافت. هرچند علویان بعد از این هم به‏طور پراکنده در گوشه و کنار طبرستان ظهور کرده، حکومت‏هایی تشکیل دادند، ولی دولت متمرکز زیدیه در آن سامان ادامه نیافت، تا این‏که در سال 321 آل بویه که خاستگاهی زیدی داشتند، قدرت را در مراکز عمده جهان اسلام در دست گرفتند.

156. کتاب تاریخ الیمن (فرجة الهموم) همزمان با امامت امام یحیی نوشته شده و به بررسی تاریخ یمن تا سال پایان امامت امام یحیی و به‏ویژه دوران امامت او پرداخته است.

140. همان؛ التجدید، ص81ـ83.

109. الملل و النحل، ج1، ص156.

175. الزیدیة، ص425.

121. الحیاة السیاسیة، ص93.

111. الکامل، ج5، ص331.

131. معتزلة الیمن، ص59.

113. الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص29؛ الحیاة السیاسیة، ص155.

129. معتزلة الیمن، ص38.

108. الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص29.

132. زیرا همگی از نسل امام قاسم رسّی هستند.

183. همان، ص50.

179. منهج، ج1، ص123.

178. معتزلة الیمن، ص11.

138. الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص68؛ التجدید، ص79ـ80.

155. تاریخ الیمن السیاسی، ج2، ص217.

172. التجدید، ص123.

136. التجدید، ص80.

11. زیدیه در مسئله امامت تنها چند اختلاف با امامیه دارند که عمدتا در برخی از مقاطع تاریخ و در بعضی از گرایش‏ها دیده می‏شود. مهم‏ترین آنها عبارت‏اند از: تجویز امامت مفضول و رضایت به خلافت شیخین، اشتراط خروج و کشیدن شمشیر برای امامت امام و ردّ تقیه، عدم اعتقاد به عصمت امامان، عدم اعتقاد به حصر امامان در دوازده تن معین و نیز به لزوم وجود نص بر همه امامان. البته همان‏گونه که در ادامه نوشتار بررسی شده، این اختلافات تا حدود زیادی هم در عقیده و هم در عمل از میان رفته است.

162. تاریخ الیمن السیاسی، ج2، ص372.

19. التجدید، ص58.

171. جالب آن‏که به دلیل سیطره جریان نزدیک به امامیه در تاریخ زیدیه، ابومحمد یمنی که در قرن ششم می‏زیسته، در کتاب خود می‏گوید: «زیدیه امامت ابوبکر و عمر و عثمان را رد و عایشه را تنقیص می‏کنند، و این عقیده همه زیدیه است، و ویژگی جارودیه این است که ذبیحه اهل کتاب را حلال نمی‏دانند» (عقائد الثلاث و السبعین فرقة، ج1، ص452ـ453).

117. الافادة، ص123.

182. چون ضم دست‏ها در نماز و آمین گفتن پس از قرائت حمد. در این خصوص و دیگر مجادلات و نزاع‏های دو جریان مراجعه شود به نامه‏های متبادل منقول در الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص41ـ46.

126. معتزلة الیمن، ص37.

104. الحیاة السیاسیة، ص141.

169. رک: نقل قول از مقبلی در الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص49.

13. فرهاد دفتری تاکید می‏کند که بر اساس آخرین تحقیقات، شیعیان اولیه در قرن دوم اعم از زیدی و امامی سازگاری چندانی با معتزله نداشته‏اند و این تنها در اواخر قرن سوم بوده است که تحت تاثیر معتزله قرار گرفته‏اند (تاریخ و عقاید، ص85ـ84).

16. الغطمطم الزخار، ج1، ص27.

167. الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص48.

180. التجدید، ص128.

176. الغطمطم الزخار، ج1، ص63.

166. الحیاة السیاسیة، ص94. و روایت «التقیة دینی و دین ابائی» توسط امام ناصر اطروش در کتاب البساط، ص69.

181. منهج، ج1، ص123، به نقل از السیل الجرار ونیل الاوطار؛ التجدید، ص132.

159. همان.

161. تاریخ الیمن السیاسی، ج2، ص271؛ الحرکات السیاسیة، ص103.

170. مسألة التقریب نقل می‏کند که در یمن از میان فرق زیدیه غیر از جارودیه فرقه دیگری وجود ندارد و آنها در صنعا و صعده و اطراف آنها زندگی می‏کنند (ج1، ص56).

148. وفات امام ناصر پس از 23 سال امامت در سال 325 نیز ذکر شده است (التحف، ص197).

154. التجدید، ص143.

142. التجدید، ص80.

10. زید بن علی و مشروعیة الثورة، ص197ـ198.

124. این رساله در رد نظرات اسماعیلیه نوشته شده است (مقدمه امام حنفی عبدالله بر الرد علی الرافضة، ص81).

147. الزیدیة، ص120؛ قیام الدولة، ص137.

139. الزیدیه، ص123.

106. در گزارش مادلونگ، ظهور امام ناصر 287 و هفت سال پس از ظهور امام هادی در یمن یعنی 280 ذکر شده است (اخبار ائمة الزیدیة، ص88).

135. معتزلة الیمن، ص157؛ الزیدیه نشأتها ومعتقداتها، ص68.

151. تاریخ الیمن السیاسی، ج2، ص202؛ التجدید، ص143.

163. جزئیات وتفصیل‏انقلاب 1948 یمن دیده‏شود در: الیمن والغرب، ص161. همچنین فصل‏سوم الحرکات السیاسیة، ص101ـ123.

18. الملل و النحل، ج1، ص162.

15. الحیاة السیاسیة، ص219.

115. تاریخ و عقاید، ص216.

14. الملل و النحل، ج1، ص162.

173. مسألة التقریب، ج1، ص160.

144. الزیدیة نشأتها و معتقداتها، ص33.

150. تاریخ الیمن السیاسی، ج2، ص17؛ التجدید، ص143.

128. همان، ص68.

123. کتابی به همین نام برای شخص امام زید نیز نقل شده است. همچنین از امام ناصر اطروش نیز رساله‏ای به همین نام چاپ شده است. رک: مجله تراثنا، شماره 20 (سال پنجم رجب 1410).

101. همان، ج5، ص58؛ الافادة، ص167.

168. همان، ص50. محمد حسین الزین می‏نویسد: «عموم زیدیه هیچ فرقی با اثناعشریه ندارند، جز این‏که آنان به خروج با شمشیر معتقدند» (الشیعة فی التاریخ، ص56).

146. الحیاة السیاسیة، ص94.

177. کتاب الغطمطم الزخار در رد شوکانی و به طور مشخص کتاب السیل الجرار و عقاید و فتاوای او بر خلاف مکتب هادوی و مذهب زیدی نوشته شده است. این نقد با اعتراض نویسنده به شوکانی در درج صحابه در صلوات بر پیامبر آغاز شده است.

130. الافادة، ص136.

133. الامام زید، ص510؛ الحیاة السیاسیة، ص178ـ179؛ التحف، ص171.

1. فرق الشیعة، ص55؛ مروج الذهب، ج3، ص231؛ مقالات الاسلامیین، ج1، ص65.

102. زیدیه حسن بن زید (داعی کبیر) و محمد بن زید را به دلیل دارا نبودن شرایط امامت (علم، زهد و سیاست) در حد امامت ندانسته‏اند و گویا خود آنها نیز چنین ادعایی نداشته‏اند (قیام دولة الزیدیة، ص54؛ معتزلة الیمن، ص57).

119. التجدید، ص68.

134. برای اطلاع بیشتر ر.ک: الزیدیة، ص463ـ473؛ التجدید، ص211.

107. ریاض العلماء، ج1، ص277؛ اعیان الشیعة، ج5، ص181. نویسنده ریاض آورده: «و الناصر الکبیر من عظماء علماء الامامیة. و ان کان الزیدیة یعتقدونه و یدرجونه فی جملة ائمتهم...».

116

نوشته های دیگران ()
نویسنده متن فوق: » سعید عبدلی ( شنبه 87/11/5 :: ساعت 11:40 صبح )